Palimpsest

(cykl fotografii wykonanych w dzielnicy Bałuty na obszarze dawnego Litzmanstadt Getto, ze szczególną pamięcią ofiar Wielkiej Szpery).

Od ponad 40 lat jestem z Bałutami mniej lub bardziej związany. Najpierw poprzez dziadków, zmuszonych do opuszczenia ukraińskiego dziś Podola, których wędrówka po Polsce zaprowadziła właśnie do Łodzi i właśnie na Bałuty. Obecność dziadków spowodowała, że byłem tu częstym gościem. Potem kilka lat studiowałem w zlokalizowanej na Bałutach Akademii Sztuk Pięknych, a także bywałem nielegalnym mieszkańcem akademika przy ulicy Młynarskiej. Wspinałem się, jeśli nie udało mi się przejść niezauważonym przez portiera, po balkonach na pierwsze piętro, po czym witając się z mieszkańcami dziesiątki, wychodziłem na korytarz i dwa piętra wyżej byłem już w dziewiętnastce, u swojej przyszłej żony. Kilka lat później, gdy już nie było babci i dziadka, zamieszkaliśmy w ich mieszkaniu na ulicy Spornej. Pracowałem już wtedy w ASP i pracuję tam do dzisiaj.
Nasiąkałem Bałutami, początkowo bezwiednie i bezrefleksyjnie, czasem rejestrowałem obrazy za pomocą aparatu fotograficznego. Nie było to nic wartego uwagi. Jednak docierająca do mnie w różnych momentach wiedza uświadomiła mi w końcu, co mogę zrobić.
To miejsce zbudowane jest z prześwitujących warstw. W przyśpieszonym tempie Bałuty rozrosły się z malutkiej osady do liczącej 100 tysięcy mieszkańców, największej wsi świata. Dopiero wtedy urzędnicy zorientowali się i przyłączyli ją administracyjnie do Łodzi.
Wzrost był tak błyskawiczny, że zawłaszczenie wiejskiego charakteru jest tu najmniej widoczne, za to widać dobrze wszystkie etapy rozwoju Bałut. Ich następowanie nie powodowało utajnienia dotychczasowej historii. I to jest właśnie niezwykłe. Można dostrzec wymieszane ze sobą: przedwojenną Łódź, Getto Litzmannstadt, rozrośniętą, lecz niedokończoną spuściznę socrealizmu, budynki z różnych lat PRL-u oraz "wciskane" coraz częściej w ten architektoniczny koktajl współczesne apartamentowce. Stąd tytułowy palimpsest.

Obecnie Bałuty liczą 206 tysięcy mieszkańców. Gdyby usamodzielnić dzielnicę sytuowało by ją to na szesnastym miejscu wśród polskich miast, przed Toruniem i Kielcami. Nie zajmowałem się całym tym obszarem, fotografowałem fragment Bałut, pokrywający się mniej więcej z granicami Getta. Stare Bałuty, Stare Miasto, Doły, Marysin i częściowo Żubardź i Bałuty Centrum. Tam właśnie najwyraźniej widoczna jest współobecność wszystkich epok.
Bałuty, jeśli potraktować tę łódzką dzielnicę jak księgę, pisane są zwartym tekstem, gdy brakuje miejsca na kolejne rozdziały nowe powstają bez dokładnego wymazania poprzednich. Będąc choć trochę wtajemniczonym, tę księgę można czytać. Zobaczymy tu prawie niezmienione od 70 lat kamienice i podwórka, odnajdziemy wśród współczesnych bloków kawałki brukowanych traktów, które ocalały, bo znalazły się na "ziemi niczyjej". Są tu skromne, ale lubiane bloki z cegły, są nieremontowane nigdy kamienice. Wszystko stojące na ziemi, gdzie miały miejsce zdarzenia tak smutne, że trudno je przelicytować. Ale jest to też ziemia, gdzie toczy się teraźniejszość, ziemia opanowana przez "kibiców", niemających litości dla żadnego miejsca.
Można czytać tę dzielnicę i zobaczyć 200 tysięcy osób, które w latach 1940-1945 próbowały tu przeżyć. Zobaczyć dzieci, które 5 września 1942 roku oderwano od rodziców i zgładzono.
Ślady socrealistyczne z oczywistych powodów zobaczyć jest jeszcze łatwiej. Choć nie są aż tak klarowne, jak chcieli ich twórcy. Bowiem przebudowa Bałut, stworzenie innego, niezacofanego kawałka miasta została zrealizowana tylko częściowo. Założenia urbanistyczne miały prowadzić do powstania logicznych kwartałów podzielonych osiami ulic. Powojenna koncepcja Bałut opracowana została w warszawskiej pracowni przez zespół pod kierownictwem architekta i urbanisty Ryszarda Karłowicza.